सध्या १५ ऑगस्ट रोजी काही महानगरपालिकांनी लागू केलेल्या मांसविक्री बंदीच्या निर्णयामुळे एक नवा वाद निर्माण झाला आहे. या वादावर प्रतिक्रिया देताना खासदार संजय राऊत यांनी "छत्रपती शिवाजी महाराज आणि त्यांचे मावळे वरण-भात खाऊन लढाईला जात नव्हते, ते मांसाहार करायचे," असे विधान केले. यानंतर, 'शिवाजी महाराज मटण खायचे का?' (Did Chhatrapati Shivaji Maharaj eat non-veg?)
हा प्रश्न पुन्हा एकदा चर्चेच्या केंद्रस्थानी आला आहे. चला, या प्रश्नाचे उत्तर ऐतिहासिक पुराव्यांच्या आधारे शोधूया.
थेट ऐतिहासिक नोंदी काय सांगतात?
शिवाजी महाराजांच्या आहाराबद्दल थेट उल्लेख असलेले फार कमी पुरावे उपलब्ध आहेत. मात्र, जे आहेत ते एका वेगळ्याच जीवनशैलीकडे निर्देश करतात.
- आग्र्यातील कैद: जेव्हा महाराज औरंगजेबाच्या कैदेत आग्र्याला होते, तेव्हाच्या पत्रांमध्ये त्यांच्या आहाराचा उल्लेख आढळतो. त्यानुसार, महाराज दिवसातून फक्त एकदाच जेवण करत असत आणि त्यातही फळे व सुकामेवा यांना प्राधान्य देत. या नोंदींमध्ये मांसाहाराचा कोणताही उल्लेख नाही.
- फ्रेंच प्रवाशाची नोंद: शिवकाळात भारतात आलेल्या फ्रेंच प्रवासी थेवेनॉट (French traveler Thevenot) याने महाराजांची प्रत्यक्ष भेट घेतली नसली तरी, अनेक सरदारांकडून माहिती मिळवली होती. त्याने नमूद केले आहे की, "शिवाजी महाराज दिवसातून तीनदा जेवतात आणि त्यातही फळांना अधिक पसंती देतात."
या दोन्ही थेट नोंदींमध्ये महाराजांच्या आहारात मांसाहाराचा स्पष्ट उल्लेख टाळलेला दिसतो, ज्यामुळे ते शाकाहारी असावेत असा एक मतप्रवाह तयार होतो.
मांसाहाराचा संबंध येतो कुठून? - परिस्थितीजन्य पुरावे
थेट पुरावे नसले तरी, अनेक परिस्थितीजन्य पुरावे आणि परंपरा या महाराजांच्या आहारात मांसाहार समाविष्ट असण्याची शक्यता दर्शवतात.
- रायगडावरील प्रसंग: महाराजांच्या राज्याभिषेक सोहळ्यासाठी इंग्रज अधिकारी हेन्री ऑक्झेंडन (Henry Oxenden) रायगडावर उपस्थित होता. त्याने केलेल्या नोंदीनुसार, गडावरील लोकांचे मुख्य अन्न लोणी-भात आणि डाळीची खिचडी होते. मात्र, हे अन्न इंग्रज शिष्टमंडळाला आवडले नाही. ही गोष्ट महाराजांना समजताच त्यांनी तात्काळ हेन्री आणि त्याच्या दोन सहकाऱ्यांसाठी रोज अर्ध्या बकऱ्याचे मांस पाठवण्याची व्यवस्था केली. राज्याभिषेकासारख्या मंगल प्रसंगी गडावर मांसाहाराची सोय करणे, हे दर्शवते की मांसाहार निषिद्ध मानला जात नव्हता.
- कुलदेवतेची परंपरा आणि नैवेद्य: भोसले घराण्याची कुलदेवता तुळजापूरची भवानी माता आहे. देवीला बकऱ्याचा बळी देऊन नैवेद्य दाखवण्याची परंपरा पूर्वापार चालत आली आहे. परंपरेनुसार, नैवेद्य दाखवल्यानंतर तो प्रसाद म्हणून ग्रहण केला जातो. भोसले घराण्याचे वंशज म्हणून शिवाजी महाराज देखील हा प्रसाद ग्रहण करत असावेत, असे अनेक इतिहासकार मानतात. प्रतापगडावरच्या भवानी देवीच्या पूजेसाठी देखील महाराजांनी बळी देण्याची सोय केली होती, असे उल्लेख ऐतिहासिक कागदपत्रांमध्ये आढळतात.
- शाहू महाराजांचा आदेश: छत्रपती शाहू महाराजांनी एक आदेश काढल्याची नोंद सापडते. त्यात म्हटले आहे की, "आमच्या घराण्यात पूर्वापार देवीला मांसाहाराचा नैवेद्य दाखवला जातो, त्यामुळे यापुढे धार्मिक विधींच्या वेळी पुलाव (मांसाहारी) हे मुख्य पक्वान्न असावे." हा आदेश भोसले घराण्यात मांसाहार हा परंपरेचा भाग असल्याचे अधोरेखित करतो.
सत्य काय आहे?
उपलब्ध पुराव्यांचा विचार केल्यास, असे दिसून येते की:
शिवाजी महाराजांच्या रोजच्या आहारात मांसाहार होता, याचा कोणताही थेट लेखी पुरावा (direct historical record) नाही. त्यांचा वैयक्तिक आहार अत्यंत साधा, सात्विक आणि प्रामुख्याने फलाहारावर भर देणारा होता.
मात्र, सांस्कृतिक आणि परिस्थितीजन्य पुरावे हे नाकारता येत नाहीत. कुलदेवतेचा प्रसाद म्हणून किंवा विशिष्ट प्रसंगी त्यांनी मांसाहार केला असण्याची शक्यता दाट आहे. त्यांच्या राज्यात किंवा अगदी रायगडावरही मांसाहार निषिद्ध नव्हता, हे हेन्री ऑक्झेंडनच्या नोंदीवरून स्पष्ट होते.
थोडक्यात, महाराज वैयक्तिकरित्या सात्विक आहाराला प्राधान्य देत असले, तरी परंपरेचा भाग म्हणून त्यांनी मांसाहार (विशेषतः प्रसाद म्हणून) नाकारला नसावा.
अर्थात, महाराजांनी कोणता आहार घेतला यापेक्षा त्यांनी अचाट पराक्रम गाजवून जे स्वराज्य निर्माण केले, ते अधिक महत्त्वाचे आहे आणि तीच त्यांची खरी ओळख आहे.
0 टिप्पण्या